आजाद खड्का
समाजको ऐतिहासिक विकासक्रममा उत्पादन सम्बन्ध, धर्म–जातीय विभेद र वर्ग निर्माण आपसमा गहिरो रूपमा जोडिएका छन् । तर, मूल प्रश्न भनेको के हो–धर्म–जातीय विभेद उत्पादन सम्बन्धबाट उत्पन्न हुन्छ कि उत्पादन सम्बन्ध धर्म–जातीय विभेदबाट उत्पन्न हुन्छ ?

स्पष्ट रूपमा उत्पादन सम्बन्ध नै मूल आधार हो, जसको आधारमा धर्म–जातीय विभेद सिर्जना गरिन्छ र वर्ग निर्माण हुन्छ । जात व्यवस्थालाई वर्ग विभाजनको आधार मान्ने विचार आदर्शवादी हो, जबकि उत्पादन सम्बन्ध वर्ग निर्माणको आधार हो भन्ने धारणा भौतिकवादी हो ।

१.उत्पादन सम्बन्ध भनेको के हो ?
उत्पादन सम्बन्ध भन्नाले कुनै पनि समाजमा उत्पादनका साधन (जमिन, उद्योग, पूँजी) को स्वामित्व कसले गर्छ, कसले श्रम गर्छ र उत्पादन कसरी वितरण हुन्छ भन्ने सम्बन्धलाई जनाउँछ ।

मुख्य उत्पादन सम्बन्धहरूः
•  सामन्तवादमा : जमिनदार वा सामन्तले जमिन स्वामित्वमा राख्थे, किसानले जोत्थे ।
•  पुँजीवादमा: उद्योगपति मालिक बन्छ, श्रमिकहरूले मजदुरी गर्छन् ।
• समाजवादमाः उत्पादनका साधन सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन्, श्रमिक वर्ग नै शासक बन्छ । यसरी, उत्पादन सम्बन्ध बदलिँदै जाँदा समाजको संरचना, श्रम विभाजन र सामाजिक व्यवस्थासमेत परिवर्तन हुन्छ ।

२.धर्म–जातीय विभेदको भूमिका के हो?
धर्म र जातीय विभेद कुनै प्राकृतिक वा स्वतः विकसित व्यवस्था होइन, बरु वर्गीय समाजमा उत्पादन सम्बन्धलाई टिकाइ राख्नका लागि बनाइएको सामाजिक संरचना हो ।

(क) जातीय विभेदको भूमिका
जातीय विभेद समाजलाई जन्मकै आधारमा विभाजन गर्छ र श्रमको विभाजनलाई स्थायी बनाउँछ ।

सामन्तवादी समाजमाः
• उच्च जातीय समूह (ब्राह्मण, क्षत्रिय) ले जमिन स्वामित्वमा राखे ।
• निम्न जात (शूद्र, दलित) लाई श्रमिकका रूपमा राखियो ।

पुँजीवादी समाजमाः
• जातीय विभेद कानुनी रूपमा खुकुलो भए पनि श्रम बजारमा विभेद रहिरह्यो ।
•  उच्च जातीय समूह उद्योगपति बन्ने अवसर पाउँछ ।
•  निम्न जातीय समूह सस्तो श्रमशक्ति बनाइन्छ ।

(ख) धर्मको भूमिका
धर्मले जातीय विभेदलाई वैधानिकता दिन्छ र जनतालाई दमनकारी उत्पादन सम्बन्ध स्वीकार्न बाध्य बनाउँछ ।
• मनुस्मृतिले ब्राह्मणलाई उच्च र शूद्रलाई तल्लो बनायो ।
• ईसाइ धर्ममा सामन्ती राजतन्त्रलाई “दैवी अधिकार” भनेर चित्रण गरियो ।
•  इस्लामिक समाजमा पनि धर्मकै आधारमा शासक वर्गलाई विशेष दर्जा दिइयो।

यसरी, धर्म र जातीय विभेद शोषणलाई स्वाभाविक र प्राकृतिक देखाउनका लागि सिर्जना गरिएका संरचनाहरू हुन्।

३.के धर्म–जातीय विभेदकै कारण उत्पादन सम्बन्ध बन्यो ?
(क) उत्पादन सम्बन्ध पहिला विकसित भयो
धर्म–जातीय विभेद उत्पादन सम्बन्ध टिकाइराख्नका लागि पछि आयो ।
• जब मानव सभ्यताको सुरुवातमा उत्पादन प्रणाली सरल थियो, त्यहाँ जातीय विभाजन थिएन ।
• जब सामन्तवादको उदय भयो, शासक वर्गले उत्पादनका साधनमाथि आफ्नो एकाधिकार जमाउन जातीय विभेदलाई संस्थागत ग¥यो ।
• पुँजीवादमा जातीय विभेद केही खुकुलो भयो, किनभने श्रम बजार खुला भयो ।
• समाजवादमा जातीय विभेद हराउन थाल्छ, किनभने उत्पादनका साधन सामूहिक स्वामित्वमा जान्छन् ।

(ख) यदि धर्म–जातीय विभेद पहिला बनेको भए  
• एउटै जातका सबै मानिस एउटै वर्गमा हुने थिए ।
• तर, आज उच्च जातका गरिब किसान पनि छन्, निम्न जातका पूँजीपति पनि छन् ।
• यसले देखाउँछ कि जात उत्पादन सम्बन्धको आधार होइन, बरु त्यसलाई बलियो बनाउने माध्यम मात्र हो ।

४. वर्ग निर्माणको आधारः जात व्यवस्था कि उत्पादन सम्बन्ध ?
(क) वर्ग भनेको के हो ?
वर्ग भन्नाले समाजमा उत्पादनका साधनमाथिको स्वामित्व र श्रमशक्तिको प्रयोगका आधारमा बनिएको समूहिक विभाजन हो ।
• जससँग उत्पादनका साधन छ, त्यो शासक वर्ग (सामन्त, पुँजीपति) बन्छ ।
• जससँग सिर्फ श्रम बेच्ने क्षमता छ, त्यो श्रमिक वर्ग (किसान, मजदुर) बन्छ ।

(ख) जात व्यवस्था वर्ग होइन, बरु वर्गीय समाजलाई बलियो बनाउन प्रयोग गरिने संरचना हो
• जात व्यवस्थाले उत्पादन सम्बन्धबाट जन्मेको वर्ग विभाजनलाई स्थायित्व दिन्छ ।
• जात व्यवस्थाले वर्ग संघर्षलाई भड्किन नदिन मानिसहरूलाई जन्मकै आधारमा विभाजन गर्छ ।
• यसको उद्देश्य उत्पादन प्रणालीलाई यथावत् राख्नु हो, ताकि शासक वर्ग टिकिरहोस्।

५. निष्कर्ष
(क) उत्पादन सम्बन्ध नै धर्म र जातीय विभेदको आधार हो
• उत्पादन सम्बन्ध पहिला विकास हुन्छ ।
• त्यसपछि, उत्पादन सम्बन्धलाई टिकाइराख्न धर्म र जातीय विभेदको उपयोग गरिन्छ ।
• जब उत्पादन प्रणाली परिवर्तन हुन्छ, धर्म र जातीय विभेदको स्वरूप पनि बदलिन्छ।

(ख) वर्ग निर्माणको आधार जात होइन, उत्पादन सम्बन्ध हो
•  वर्ग उत्पादनका साधनमाथि स्वामित्वका आधारमा बन्छ ।
• जात व्यवस्थाले वर्ग संरचनालाई स्थायी बनाउनका लागि मात्रै काम गर्छ ।
• जात व्यवस्थाको अन्त्य वर्गीय मुक्ति र समाजवादी क्रान्तिबाट मात्र सम्भव छ ।

(ग) समाधानः समाजवादतर्फको यात्रा
• जात व्यवस्थाको अन्त्य केवल वर्ग संघर्षबाट सम्भव छ ।
• जब उत्पादनका साधन श्रमिक वर्गको नियन्त्रणमा आउँछ, धर्म–जातीय विभेद स्वतः समाप्त हुँदै जान्छ ।
• त्यसैले, जातीय मुक्तिको वास्तविक आधार वर्गीय मुक्ति हो, जुन समाजवादी क्रान्तिबाट मात्र सम्भव छ ।

निष्कर्षको सारः
धर्म र जातीय विभेद उत्पादन सम्बन्धबाट जन्मिन्छ, उत्पादन सम्बन्ध धर्म–जातीय विभेदबाट होइन । वर्ग निर्माण जातको आधारमा होइन, उत्पादन सम्बन्धको आधारमा हुन्छ । जात व्यवस्थाको अन्त्य वर्ग संघर्षबाट मात्र सम्भव छ । साभारः अग्रिम साप्ताहिक