आजाद खड्का
१. परिचय
राज्यसत्ता भनेको कुनै समाजमा रहेको वर्गीय सम्बन्धको व्यवस्थापन गर्ने र एउटा वर्गको हितमा अर्को वर्गमाथि शासन गर्ने संयन्त्र हो। मानव सभ्यता सुरुआती सामुदायिक जीवनबाट वर्गीय समाजमा प्रवेश गरेसँगै राज्यसत्ता पनि जन्मिएको हो। जब उत्पादनका साधनमा निजी स्वामित्व स्थापित भयो, त्यही स्वामित्वको रक्षा गर्न, उत्पीडित वर्गमाथि नियन्त्रण कायम गर्न र शासक वर्गको स्वार्थ सुरक्षित गर्न राज्यसत्ताको विकास भयो।

मार्क्सवादी सिद्धान्तमा राज्यसत्ता कुनै तटस्थ संस्था होइन। यो एउटा वर्गीय औजार हो, जसले शासक वर्गको उत्पादन सम्बन्ध र आर्थिक वर्चस्वलाई जोगाउन कानूनी, राजनीतिक, सांस्कृतिक र वैचारिक संयन्त्रको प्रयोग गर्छ। राज्यसत्ताकाे आधार (Base) भनेको कुनै समाजको आर्थिक संरचना र उत्पादन सम्बन्ध हो, जसमा त्यो राज्य टिकेको हुन्छ। उपरिसंरचना (Superstructure) भनेको उक्त आर्थिक आधारमा उभिएर निर्माण गरिएका कानूनी, राजनीतिक, धार्मिक, सांस्कृतिक, शैक्षिक संरचना र विचारहरू हुन्।

२. परिभाषा
राज्यसत्ताकाे आधार (Base)
राज्यसत्ताकाे आधार भन्नाले कुनै समाजमा रहेको उत्पादन प्रणाली, उत्पादन सम्बन्ध, उत्पादनका साधनमा स्वामित्वको स्वरूप र वर्गीय सम्बन्धलाई बुझाउँछ। उत्पादनका साधन कसको स्वामित्वमा छन्? श्रम कसले गर्छ? को शासक हो र को शोषित? भन्ने प्रश्नहरूको उत्तरले आधार निर्धारण गर्छ। आधार नै समाजको मूल आर्थिक संरचना हो, जसले राज्यसत्ताको स्वरूप तय गर्छ।

राज्यसत्ताकाे उपरिसंरचना (Superstructure)
उपरिसंरचना भनेको आर्थिक आधारमा उभिएर निर्माण हुने कानूनी, राजनीतिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, शैक्षिक र वैचारिक संरचना हो। राज्यको संविधान, कानुन, अदालत, राजनीतिक दल, धर्म, शिक्षा प्रणाली, सञ्चार माध्यम, साहित्य, कला, संस्कृति जस्ता सबै उपरिसंरचनाका अंगहरू हुन्। यी सबैले शासक वर्गको हितमा जनमानसमा चेतना निर्माण गर्ने र राज्यसत्तालाई बलियो बनाउने काम गर्छन्।

३. युग अनुसार-राज्यसत्ताकाे आधार र उपरिसंरचना
मानव समाज विकासक्रममा विभिन्न उत्पादन प्रणालीमा आधारित विभिन्न युगहरूबाट गुज्रिएको छ। हरेक युगमा राज्यसत्ताको आधार र उपरिसंरचना फरक-फरक देखिन्छ।

३.१. आदिम साम्यवादी युग
आधार:

• उत्पादन प्रणाली: सामूहिक श्रम र सामूहिक स्वामित्व।
• उत्पादन सम्बन्ध: कुनै वर्गीय विभाजन थिएन, उत्पादन सबैको साझा स्वामित्वमा थियो।
• उत्पादन साधन: वन-जंगल, खोलानाला, शिकारका उपकरण सबै सामूहिक स्वामित्वमा।

उपरिसंरचना:

• राज्यसत्ता नभएको अवस्था।
• कुनै कानूनी, राजनीतिक संरचना थिएन।
• धर्म, संस्कृति र परम्परा प्राकृतिक शक्तिहरूको पूजामा सीमित।
• सामाजिक नियम र मूल्यहरू सामूहिक छलफलबाट तय हुने।

विशेषता:
यस युगमा वर्गीय विभाजन नभएकाले राज्यसत्ता र सशस्त्र संयन्त्र आवश्यक थिएन। आधारमा रहेको सामूहिक उत्पादन र उपभोग प्रणालीले कुनै शोषण उत्पन्न गरेन। तसर्थ, उपरिसंरचना पनि सरल र प्राकृतिक थियो।

३.२. दास मालिक युग
आधार:

• उत्पादन प्रणाली: दासश्रममा आधारित कृषि, निर्माण र हस्तकला।
• उत्पादन सम्बन्ध: दास मालिक (शासक) र दास (शोषित) को सम्बन्ध।
• उत्पादन साधन: भूमिमाथि मालिकको स्वामित्व, दासहरू उत्पादनका साधनसरह व्यवहार गरिन्थे।

उपरिसंरचना:

• कानूनी संरचना: दास व्यवस्थालाई वैधानिकता दिने कानुन।
• राजनीतिक संरचना: दास मालिकहरूको शासनसत्ता, राजतन्त्र र सामन्ती सेना।
• धार्मिक संरचना: दासत्वलाई नै ईश्वरको इच्छा ठहर गर्ने धर्मशास्त्र।
• सांस्कृतिक संरचना: दासहरूको श्रम महिमाको गीत-गाथा।

विशेषता:
शासक वर्गको स्वामित्व सुरक्षित राख्न र दासहरूको विद्रोह दबाउन राज्यसत्ताले दमनकारी उपरिसंरचना विकास गर्यो। धर्मले दासत्वलाई पवित्र मानेर दासमालिकको स्वामित्व वैधानिक बनायो।

३.३. सामन्तवादी युग
आधार:

• उत्पादन प्रणाली: कृषिमा आधारित, भूमिको निजी स्वामित्व।
• उत्पादन सम्बन्ध: सामन्त (शासक) र किसान (शोषित) को सम्बन्ध।
• उत्पादन साधन: भूमि सामन्त वर्गको स्वामित्वमा।

उपरिसंरचना:

• कानूनी संरचना: सामन्ती अधिकारलाई संरक्षण गर्ने कानुन।
• राजनीतिक संरचना: राजा र सामन्ती वर्गको राज्यसत्ता।
• धार्मिक संरचना: सामन्तलाई ईश्वरको प्रतिनिधि ठहर गर्ने धर्म।
• सांस्कृतिक संरचना: सामन्ती जीवनशैली महिमावान गर्ने साहित्य, कला।

विशेषता:
कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र र सामन्ती स्वामित्वले राज्यसत्ताको चरित्र निर्धारण गर्‍यो। किसानहरूको विद्रोह दबाउन सामन्ती सेना र कठोर कानूनको विकास भयो।

३.४. पुँजीवादी युग
आधार:

• उत्पादन प्रणाली: मेशिन र प्रविधिमा आधारित औद्योगिक उत्पादन।
• उत्पादन सम्बन्ध: पूँजीपति (शासक) र श्रमिक (शोषित) को सम्बन्ध।
• उत्पादन साधन: उद्योग, वित्त, प्रविधि पूँजीपति वर्गको स्वामित्वमा।

उपरिसंरचना:

• कानूनी संरचना: निजी सम्पत्तिको रक्षा गर्ने कानून।
• राजनीतिक संरचना: संसदीय प्रजातन्त्र, पूँजीवादी राजनीतिक दलहरू।
• धार्मिक संरचना: निजी सम्पत्ति र व्यक्तिको स्वतन्त्रताको महिमा गर्ने धर्म।
• सांस्कृतिक संरचना: उपभोग संस्कृति, विज्ञापन, उपभोक्तावादी मानसिकता।

विशेषता:
पूँजीवादमा राज्यसत्ता पूँजीपति वर्गको हातमा केन्द्रित छ। श्रमिकहरूलाई वैधानिकरूपमा शोषण गर्ने कानुनी संरचना, उपभोक्तावादी संस्कृति र “सपना” बेच्ने माध्यमहरू विकास गरिन्छ।

३.५. वैज्ञानिक समाजवादी युग
आधार:

• उत्पादन प्रणाली: सामाजिक स्वामित्वमा आधारित योजनाबद्ध उत्पादन।
• उत्पादन सम्बन्ध: श्रमजीवी वर्गको स्वामित्व र समान भागीदारी।
• उत्पादन साधन: उत्पादनका सम्पूर्ण साधनहरू सामूहिक स्वामित्वमा।

उपरिसंरचना:

• कानूनी संरचना: श्रमिक वर्गको हितलाई केन्द्रमा राख्ने कानून।
• राजनीतिक संरचना: श्रमिक वर्गको अधिनायकत्व।
• धार्मिक संरचना: धर्मको प्रभावलाई क्रमशः अन्त्य गर्दै वैज्ञानिक चेतना विकास।
• सांस्कृतिक संरचना: श्रम, समानता, र वैज्ञानिक चेतनालाई महिमा गर्ने साहित्य, कला।

विशेषता:
राज्यसत्ता शोषित वर्गको पक्षमा रहने भएकाले शोषण अन्त्य गर्न कानून, शिक्षा, सञ्चार सबै साधनहरू श्रमिक वर्गको चेतना र संगठन निर्माणमा प्रयोग गरिन्छ।

निष्कर्ष
राज्यसत्ताकाे आधार र उपरिसंरचना सधैं वर्गीय समाजको उत्पादन सम्बन्धमा आधारित रहन्छ। इतिहासमा वर्ग संघर्षकै क्रममा राज्यसत्ताकाे स्वरूप बद्लिएको छ। अन्ततः वैज्ञानिक समाजवादमा पुगेर वर्गीय शोषण समाप्त भई वर्गविहीन समाजमा प्रवेश भएपछि राज्यसत्ता आफैं निष्क्रिय हुने मार्क्सवादी निष्कर्ष हो। साभारः अग्रिम साप्ताहिक