आजाद खड्का
१. परिचय
नेपालको सामाजिक संरचना जातीय उत्पीडन, छुवाछूत र श्रम शोषणमा गहिरोसँग गाँसिएको छ । जातीय उत्पीडनको वास्तविक जरा उत्पादन सम्बन्धमा लुकेको छ । नेपालमा दलित समुदायमाथि थोपारिएको ऐतिहासिक शोषणलाई बुझ्न, वर्ग संघर्ष र उत्पादन सम्बन्धको ऐतिहासिक विश्लेषण अनिवार्य छ । द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवादका सिद्धान्तहरूले स्पष्ट गर्छन् कि समाजको संरचना, संस्कृति, राज्यसत्ता र चेतना (सबै उत्पादन शक्ति (Forces of Production) र उत्पादन सम्बन्ध (Relations of Production) को उत्पादन हुन् ।

तर, दलित आन्दोलनलाई अहिलेसम्म सामाजिक, सांस्कृतिक पहिचानको घेरामा सीमित गरियो, जसले दलित मुक्तिको वैज्ञानिक मार्गचित्र छायाँमा पारिदियो। जातीय उत्पीडनको अन्त्य उत्पादन सम्बन्धको रूपान्तरण र उत्पादन साधन कब्जाबिना सम्भव छैन । यस लेखमा, दलित मुक्तिको अन्तिम लडाइँः उत्पादन सम्बन्ध कब्जा अभियानलाई द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवादी दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिनेछ ।

२. द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवादः संक्षिप्त परिचय
मार्क्सवादको वैज्ञानिक आधारशिला नै द्वन्द्वात्मक ऐतिहासिक भौतिकवाद हो । यसले समाजको विकासलाई उत्पादन प्रणालीको भौतिक अवस्थाबाट नियन्त्रित प्रक्रिया ठान्छ । समाजको संरचना, संस्कृति, राजनीति, कानुन र चेतना सबै उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्धको द्वन्द्वात्मक विकासका उपज हुन् ।

उत्पादन शक्ति (Forces of Production)
• श्रमशक्ति
• औजार, प्रविधि र विज्ञान
• कच्चा पदार्थ र प्राकृतिक स्रोतहरू
• उत्पादन सम्बन्धको ऐतिहासिक विकास उत्पादन शक्तिको विकासबाट निर्देशित हुन्छ ।

उत्पादन सम्बन्ध (Relations of Production)
• उत्पादनका साधनमाथिको स्वामित्व सम्बन्ध
• उत्पादन प्रक्रियामा मानिसहरूको भूमिकागत सम्बन्ध (मालिक(श्रमिक, सामन्त(रैती आदि)
• अतिरिक्त उत्पादनमाथिको नियन्त्रण र वितरणको स्वरूप

ऐतिहासिक विकासको नियम
• जब उत्पादन शक्ति विकास गर्छ, पुरानो उत्पादन सम्बन्धले अवरोध गर्न थाल्छ ।
• यस द्वन्द्वको ऐतिहासिक परिणाम नयाँ उत्पादन सम्बन्ध स्थापनामा टुंगिन्छ ।
• यही द्वन्द्वात्मक प्रक्रिया नै समाजको विकास हो ।

जातीय उत्पीडनलाई यस्तै भौतिक ऐतिहासिक प्रक्रियासँग जोडेर हेर्दा, यो कुनै शाश्वत धर्म, संस्कृति वा मनोवृत्तिको उपज होइन, शोषणकारी उत्पादन सम्बन्धको अविभाज्य हिस्सा हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।

३. आदिम सामुदायिक समाज र श्रमको समानता
• आदिम समाजमा उत्पादन शक्ति अत्यन्त पिछडिएको थियो ।
• श्रम विभाजन वर्गीय होइन, केवल लैङ्गिक र उमेरगत थियो ।
• निजी सम्पत्ति र अतिरिक्त उत्पादन नभएकाले शोषण संरचना थिएन ।
• जातीय विभाजनको आवश्यकता नै थिएन ।

यो अवस्थाले देखाउँछ कि जातीय उत्पीडन उत्पादन सम्बन्धसँग गाँसिएको ऐतिहासिक उत्पादन व्यवस्था हो, जो अतिरिक्त उत्पादन र निजी सम्पत्तिको विकाससँगै सुरु भएको हो ।

४. दास प्रणाली र जातीय श्रम विभाजनको जन्म
• उत्पादन शक्ति केही विकसित भएसँगै श्रम कब्जा गर्ने प्रयोजनका लागि दास प्रणाली जन्मियो ।
• भारतमा आर्य आक्रमणपछि वर्ण व्यवस्थाले अतिरिक्त उत्पादनमाथि स्वामित्व जमाउने सांस्कृतिक औजारका रूपमा काम ग¥यो ।
• शूद्र र अछूतका रूपमा दलितहरूलाई श्रम गर्न बाध्य पारियो, तर उत्पादनको स्वामित्वबाट अलग गरियो ।

यहाँ स्पष्ट हुन्छ–जातीय उत्पीडन श्रम विभाजनको भौतिक प्रक्रिया हो, जसले उत्पादन सम्बन्धमा शोषणकारी संरचना जन्मायो ।

५. सामन्तवाद र दलित श्रम कब्जा
• सामन्ती उत्पादन प्रणालीमा भूमिमा आधारित उत्पादन सम्बन्ध स्थापित भयो ।
• दलितहरूलाई भूमिहीन श्रमिक, सीपश्रमिक र ‘अछूत’को रूपमा श्रम गर्न बाध्य पारियो ।
• दलित श्रमबाट उत्पादित सम्पूर्ण मूल्य सामन्त वर्गले कब्जा ग¥यो ।
• जातीय छुवाछूत श्रम विभाजनको वैधानिक औजार बनाइयो ।

जातीय उत्पीडन केवल सांस्कृतिक छैन, यो सामन्ती उत्पादन सम्बन्धको आधारभूत विशेषता हो । उत्पादन सम्बन्धमा कुनै परिवर्तन नगरी जातीय उत्पीडन अन्त्य हुन सक्दैन ।

६. पुँजीवादी उत्पादन सम्बन्ध र नयाँ स्वरूपमा दलित शोषण
• पुँजीवादको प्रवेशसँगै सामन्ती उत्पादन सम्बन्ध क्रमशः ध्वस्त भयो ।
• तर, दलितहरूलाई भूमिबाट विस्थापित गरी सस्तो श्रमिकमा रूपान्तरण गरियो ।
• दलित श्रम अतिसस्तो श्रमका रूपमा पुँजीवादी उत्पादनमा प्रयोग गरियो ।
• औद्योगिकीकरणमा दलितहरूलाई प्रविधि, पूँजी र नयाँ सीपमा पहुँच दिइएन ।
• जातीय श्रम विभाजनलाई नवउदारवादी बजारले ’सांस्कृतिक विविधता’को नाममा संस्थागत ग¥यो।

नयाँ उत्पादन सम्बन्धमा समेत दलित श्रम शोषण जारी रहनुको कारण उत्पादन सम्बन्धमा रहेको वर्गीय असमानता र जातीय श्रम विभाजनकै निरन्तरता हो ।

७. वैज्ञानिक समाजवाद र दलित मुक्तिको आधार
• वैज्ञानिक समाजवादले उत्पादन साधनमा सामूहिक स्वामित्व स्थापित गर्छ ।
• उत्पादन सम्बन्धको पुनर्संरचनाले श्रमलाई जातीय आधारमा विभाजन गर्ने आवश्यकता अन्त्य गर्छ ।
• श्रम–मूल्यको वास्तविक मापन हुने भएकाले श्रम गर्ने सबैको समान सम्मान सुनिश्चित हुन्छ ।
• जातीय उत्पीडन उन्मूलनको आधार उत्पादन सम्बन्धमै छ, संस्कृति वा कानुनमा होइन।

जात व्यवस्थामाथि अन्तिम प्रहारको आधार उत्पादन सम्बन्ध कब्जा र पुनर्संरचना हो ।

८. दलित आन्दोलनः वर्गीय ध्रुवीकरण र वैज्ञानिक समाजवादसँग जोड्ने आवश्यकता
• हालको दलित आन्दोलन सुधारवादी खालको छ, जसले मूल उत्पादन सम्बन्धलाई चुनौती दिँदैन ।
• दलित मुक्तिको अन्तिम लक्ष्य भनेकै उत्पादन सम्बन्ध कब्जा र वैज्ञानिक समाजवादी व्यवस्था स्थापनासँग गाँसिएको छ ।
• आरक्षण, सचेतना, कानुनी सुधारले दलितमाथि भइरहेको आर्थिक शोषण अन्त्य गर्न सक्दैन ।
• जबसम्म उत्पादन साधनमाथि श्रमजीवी वर्गको स्वामित्व स्थापित हुँदैन, तबसम्म दलित मुक्ति अपूर्ण रहन्छ।

९. द्वन्द्वात्मक भौतिकवादी दृष्टिकोणबाट निष्कर्ष
• दलित उत्पीडन कुनै सांस्कृतिक वा धार्मिक परम्परामा होइन, उत्पादन सम्बन्धकै उपज हो ।
• उत्पादन सम्बन्धमा क्रान्तिकारी रूपान्तरण नगरी जात व्यवस्थाको उन्मूलन सम्भव छैन ।
• दलित मुक्तिको अन्तिम लक्ष्य वैज्ञानिक समाजवाद हो, जहाँ श्रमकै आधारमा सामाजिक सम्मान निर्धारण हुन्छ ।
• जातीय उत्पीडनमाथि अन्तिम विजय भनेकै उत्पादन सम्बन्ध कब्जा अभियान हो ।

अन्तिम निष्कर्षः दलित मुक्तिको वैज्ञानिक मार्ग
• दलित मुक्तिको संघर्ष सामाजिक आन्दोलन मात्र होइन, वर्ग संघर्षकै एक रूप हो ।
• उत्पादन साधनमाथि सामूहिक स्वामित्व, श्रमको वैज्ञानिक सम्मान, र अतिरिक्त मूल्यको न्यायपूर्ण वितरणबाट मात्र दलित मुक्ति सम्भव छ ।
• दलित मुक्तिको अन्तिम लडाइँ भनेकै उत्पादन सम्बन्ध कब्जा अभियान हो, जसले वैज्ञानिक समाजवादी व्यवस्था स्थापनाको मार्ग खोल्छ ।
• वर्ग संघर्ष र जातीय मुक्ति संघर्षलाई एकीकृत गरेर मात्र शोषणमुक्त समाज सम्भव छ । साभारः अग्रिम साप्ताहिक