आजाद खड्का
बडा दशैं नेपालका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र ठूलो पर्वहरूमा गनिन्छ। यो पर्वलाई सामान्यतया हिन्दू धर्मसँग जोडेर व्याख्या गरिन्छ। धार्मिक दृष्टिले यसलाई दुर्गा देवीले महिषासुरलाई पराजित गरेको विजयका रूपमा मनाइन्छ। तर, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक पक्ष हेर्दा, बडा दशैं हिन्दू धर्ममा आधारित नभई खस सभ्यता र खस साम्राज्यमा विकसित भएको पर्व हो। यस लेखमा बडा दशैंको वास्तविकता र यससँग जोडिएका भ्रमबारे चर्चा गरिनेछ।

खस सभ्यताको जन्म र बडा दशैंको उद्गम
खस सभ्यता प्राचीन समयमा नेपालको पश्चिमी भूभागमा बसोबास गर्ने जनसमूहबाट उत्पन्न भएको थियो। खस समुदायले आफ्नो परम्परागत सभ्यता र संस्कारलाई युगौँदेखि जोगाउँदै आएको छ। बडा दशैंको उत्पत्ति खस सभ्यतामा कृषि उत्पादनसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको थियो। खस साम्राज्यको दौरान, जब वर्षे वाली (धान, मकै, कोदो आदि) भित्र्याउने समय आउँथ्यो, त्यसपछि समाजका अग्रजहरूले समुदायको आगामी योजनाबद्ध जीवनशैलीका बारेमा समीक्षा गर्थे। यस पर्वको महत्त्व भनेको समुदायले एकसाथ बस्ने, अन्न भण्डारण गर्ने, कृषि औजारहरूको सरसफाई गर्ने, र अग्रजहरूको सल्लाह तथा आशीर्वाद लिने समयको रूपमा रहेको छ। यो परम्परा हिन्दू धर्ममा देखिने देवी पूजा वा धार्मिक अनुष्ठानभन्दा धेरै फरक थियो।

दशैं र कृषि जीवन
खस सभ्यता कृषिमा आधारित थियो र बडा दशैं कृषि जीवनशैलीसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित थियो। कृषि जीवनमा मुख्यगरी वर्षे वाली (धान, मकै, कोदो) भित्र्याउनु एउटा महत्वपूर्ण समय थियो। यो समय खेतीको चक्र समाप्त हुने र नयाँ चक्रको तयारी हुने समय थियो। बडा दशैंको समयमा अन्न भण्डारण गरिन्थ्यो, कृषिका औजारहरूको सरसफाइ गरिन्थ्यो, र परिवार तथा समुदायका अग्रजहरूबाट आशीर्वाद लिइन्थ्यो, जसले भविष्यको लागि सफलता र सम्पन्नताको कामना गर्थ्यो।

यो पर्व कृषिमा आधारित समाजको लागि भविष्यको योजना बनाउने अवसर थियो। नयाँ सिजनको लागि नयाँ रणनीतिहरूको तयारी गरिन्थ्यो। यस्तो क्रममा, अग्रजहरूको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिन्थ्यो, किनकि उनीहरूले अनुभवका आधारमा समुदायलाई सही दिशामा चल्न प्रेरित गर्थे।

पहेँलो टीका र क्रान्तिको प्रतीक
बडा दशैंमा सुरुमा पहेँलो टीका लगाउने प्रचलन थियो, जुन पहेँलो रंगले परिपक्व अन्न र सम्पन्नताको प्रतीक जनाउँथ्यो। पछि, समयको प्रभावले गर्दा रातो टीका लगाउने चलन सुरु भयो। रातो टीकालाई ‘रक्तिम’ अर्थात् क्रान्तिको प्रतीकका रूपमा लिन थालियो। यो परिवर्तनले बडा दशैंलाई सामूहिक साहस र विद्रोहको प्रतीकका रूपमा पनि विकसित गरेको देखिन्छ।

खस समुदायले रातो टीका लगाउने परम्पराको विकास गरेपछि, यो पर्वलाई समाजमा नयाँ युगको सुरुवातको प्रतीकको रूपमा पनि मान्न थालियो। यो कुनै धार्मिक अनुष्ठानभन्दा बढी सामाजिक सामूहिकताको प्रतीक थियो। पहेँलो टीका समृद्धि र शान्तिको प्रतीक थियो भने रातो टीका साहस र बलिदानको प्रतीकका रूपमा फैलियो।

हिन्दू धर्मको प्रभाव र बडा दशैंको भ्रष्टीकरण
समयक्रममा खस समुदायको यो सांस्कृतिक पर्वलाई हिन्दू धर्मले अपनाएर धार्मिक रंग दिने प्रयास गर्‍यो। हिन्दू धर्ममा महिषासुरलाई राक्षसको प्रतीक मानिन्छ, जसलाई देवी दुर्गाले पराजित गरेर दशमीको दिन विजय प्राप्त गरेकी थिइन्। यो धार्मिक कथा बडा दशैंसँग जोडेर खस समुदायको सांस्कृतिक पर्वलाई धार्मिक रूपमा प्रचार गरियो।

खस समुदायलाई ‘असुर’अर्थात् राक्षसका रूपमा चित्रण गर्ने यो धार्मिक कथा खसहरूको सांस्कृतिक पर्वमाथि अन्यायपूर्ण रूपमा थोपरिएको थियो। वास्तवमा, बडा दशैं खसहरूको मौलिक पर्व हो, जसको हिन्दू धर्मसँग कुनै साइनो छैन। तर, हिन्दू धार्मिक प्रभावले खस सभ्यताको मौलिक पर्वलाई भ्रष्टीकरण गरेर हिन्दूकरण गरिएको भ्रम फैलाइएको छ।

मष्ट पूजा र खस समुदायको पहिचान
खस समुदायको महत्वपूर्ण विशेषता भनेको उनीहरूले मष्ट देवताको पूजा गर्छन्। मष्ट देवता खसहरूको कुल देवता हो, जसले खसहरूको पहिचानलाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्छ। खस समुदायको बडा दशैंमा मष्ट पूजा महत्वपूर्ण स्थान राख्छ। जसले मष्टलाई कुलदेवता मानेर पूजा गर्छन्, ती ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, सुद्र भए पनि खस समुदायमा पर्छन्। तर जसले मष्टको पूजा गर्दैनन्, ती व्यक्तिहरू चाहे ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य वा सुद्र भए पनि खस समुदायमा पर्दैनन्। मष्ट देवताको पूजा खस सभ्यताको मूल परम्पराको प्रतीक हो, जसले दशैंको वास्तविकता प्रकट गर्छ।

खस साम्राज्य र यसको भूगोल
आदिकालमा खस समुदायले नेपालको त्रिशूली नदीदेखि पश्चिमसम्मका भूभागहरूमा बसोबास गर्थे। तिनीहरूको साम्राज्य महाकाली नदीपारि भारतको उत्तराखण्ड, हिमाञ्चल प्रदेश हुँदै पाकिस्तानसम्म फैलिएको थियो। तत्कालीन समयमा, नेपाल, भारत, र पाकिस्तानका नामले चिनिने राष्ट्रहरू थिएनन्। खस सभ्यता फैलिएको भूगोलमा खसहरूको सांस्कृतिक र सामाजिक संरचना विकास भएको थियो। खस सभ्यताको यो नैसर्गिक पर्व खस साम्राज्यमा कृषि उत्पादन र सामूहिक जीवनशैलीसँग जोडिएर बडा दशैंको रूप लिएको थियो। पछि, खस समुदायको यो पर्व नेपाल, भारत, र पाकिस्तानका विभिन्न भूभागहरूमा विकास भयो।

तर, खस साम्राज्यको यो मौलिक पर्वलाई हिन्दू धर्मका अनुयायीहरूले वैदिक आर्य परम्परामा आधारित धार्मिक रंग दिएर यसको मौलिकता मेट्ने प्रयास गरे। यसरी खसहरूको सांस्कृतिक पर्वलाई हिन्दू धार्मिक अनुष्ठानसँग जोडेर भ्रष्टीकरण गर्ने प्रयास गरिएको थियो। यो भ्रष्टीकरणको प्रक्रियाले खसहरूको पहिचानमा ठूलो असर पुर्‍यायो।

बडा दशैंलाई धार्मिक पर्व मान्ने भ्रम
बडा दशैंलाई हिन्दू धर्मको पर्व भन्नु अत्यान्तै गलत हो। हिन्दू धार्मिक अनुष्ठान र खस सभ्यताको सांस्कृतिक पर्वको बीचमा ठूला अन्तर छन्। खसहरूको बडा दशैं कृषि, सामाजिक समीक्षा, र समुदायको भविष्यका लागि योजना बनाउने पर्व हो। यसलाई धार्मिक रंगमा ढालेर यसको सांस्कृतिक महत्त्वलाई मेट्ने प्रयासले बडा दशैंको वास्तविकता लोप गराउन खोजेको देखिन्छ।

खस समुदायको यस मौलिक पर्वलाई हिन्दू धर्मको धार्मिक अनुष्ठानका रूपमा चित्रण गर्न खोज्दा खसहरूको पहिचानलाई नै संकटमा पार्ने खतरा उत्पन्न भएको छ। धार्मिक भ्रम फैलाएर बडा दशैंलाई हिन्दू पर्व बनाइयो, तर यसको वास्तविकता खसहरूको सांस्कृतिक जीवनशैलीमा आधारित छ।

समाजमा दशैंको भूमिका
आजको समयमा, दशैं पर्वले नेपाली समाजमा एकता, सहकार्य, र सामाजिक समरसताको सन्देश फैलाउँछ। यस पर्वले विभिन्न वर्ग, जात, र समुदायका मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने अवसर प्रदान गर्दछ। दशैंको समयमा धेरैजसो मानिसहरू गाउँ वा सहरमा आफ्नो परिवार र समुदायसँग भेटघाट गरेर यो पर्व मनाउँछन्। साथै, दशैंले आर्थिक गतिविधिहरूलाई पनि टेवा पुर्‍याउँछ, जसले स्थानीय बजारहरूमा व्यापार(व्यवसायलाई चलायमान बनाउँछ।

निष्कर्ष
बडा दशैं खस सभ्यताको मौलिक पर्व हो, जसलाई हिन्दू धर्मको धार्मिक अनुष्ठानका रूपमा देखिनु गलत हो। बडा दशैंको उत्पत्ति खस साम्राज्यमा कृषि उत्पादनको समीक्षा गर्ने, औजारहरूको सरसफाई गर्ने, र अग्रजहरूको आशीर्वाद लिने परम्परासँग जोडिएको छ।

यो लेख कुनै धर्म वा समुदायका विरुद्ध होइन, बरु खस सभ्यताको मौलिक पर्वलाई धार्मिककरण वा भ्रष्टीकरण हुनबाट जोगाउने प्रयास हो। हिन्दू धार्मिक रंग दिइएको यस पर्वलाई पुनस् खसहरूको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा फर्काउने आवश्यक छ। बडा दशैंलाई हिन्दू धार्मिक पर्वका रूपमा मात्र नहेरी, यसको वास्तविक सांस्कृतिक महत्त्वलाई बुझ्नु जरुरी छ। साभारः अग्रिम साप्ताहिक