आजाद खड्का
सामाजिक न्यायको अवधारणा समाजमा रहेका सबै व्यक्तिहरूलाई समान अवसर, अधिकार र स्रोतहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्न केन्द्रित छ । यसले असमानता, शोषण र विभेदलाई अन्त्य गरी समानता स्थापना गर्ने लक्ष्य राख्छ । मार्क्सवादी दृष्टिकोणले सामाजिक न्यायलाई वर्ग संघर्ष र उत्पादन सम्बन्धहरूको विश्लेषणमार्फत व्याख्या गर्छ, जसमा शोषित वर्गहरूको मुक्ति र समानताको स्थापना मुख्य उद्देश्य हो ।

मार्क्सवादले समाजको संरचना र विकासलाई ऐतिहासिक भौतिकवादको आधारमा विश्लेषण गर्छ । यस दृष्टिकोणमा उत्पादनका साधनहरू, श्रमको वितरण र शोषणका संरचनाहरू महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्। यस लेखमा, हामी सामाजिक न्याय र मार्क्सवादी दृष्टिकोणलाई ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र आर्थिक दृष्टिकोणबाट विस्तार गर्नेछौं, विशेष गरी नेपालमा यसको प्रभाव र आवश्यकता।

मार्क्सवादी दृष्टिकोण र सामाजिक न्याय
मार्क्सवादीले सामाजिक न्यायलाई वर्ग संघर्ष र उत्पादन सम्बन्धहरूको दृषटिकोनबाट विश्लेषण गर्छ । यसको मुख्य विचारधारा उत्पादनका साधनहरूमा स्वामित्वको आधारमा समाजलाई दुई वर्गमा विभाजन गर्नु होः शोषक वर्ग (पूँजीपति) र शोषित वर्ग (सर्वहारा)। यसका अनुसार, सामाजिक न्याय भनेको शोषित वर्गको मुक्ति र शोषक वर्गको अन्त्य हो।

१. ऐतिहासिक भौतिकवाद र वर्ग संघर्ष
मार्क्सवादी दृष्टिकोणले समाजको विकासलाई ऐतिहासिक भौतिकवादद्वारा व्याख्या गर्छ, जसअनुसार उत्पादन सम्बन्ध र उत्पादन शक्तिहरूको विकास समाजको आधारभूत संरचना बनाउँछ । यस प्रक्रियामा वर्ग संघर्ष अनिवार्य हुन्छ । समाजको प्रत्येक ऐतिहासिक चरणमा, उत्पादनको साधन र श्रमको वितरणको आधारमा विभिन्न वर्गहरूको संघर्ष अस्तित्वमा आउँछ । यस अवधिमा, सामाजिक न्याय भनेको उत्पीडित वर्गको मुक्तिको प्रश्न हो, जसलाई मार्क्सवादले वैज्ञानिक रूपमा व्याख्या गर्छ।

२. शोषणको अन्त्य र सर्वहारा वर्गको मुक्ति
मार्क्सवादी सिद्धान्तमा शोषणको परिभाषा स्पष्ट छ । यहाँ शोषणको अर्थ भनेको श्रमिकको श्रमको मूल्यलाई पूँजीपतिले आफ्नो नाफाका लागि हडप गर्नु हो । यस दृष्टिकोणमा, सामाजिक न्याय भनेको शोषणको अन्त्य गरी उत्पादनका साधनहरू माथि श्रमजीवी वर्गको स्वामित्व स्थापना गर्नु हो, जुन माक्र्सवादको आधारभूत उद्देश्य हो । यस सिद्धान्तले केवल एक वर्गको स्वार्थको रक्षा गर्ने संरचनात्मक अवरोधलाई हटाएर सबैलाई समान अवसरको मुक्ति दिने कुरा गर्छ।

३. राज्य र सामाजिक न्याय
मार्क्सवादी दृष्टिकोणमा राज्य वर्गीय चरित्र बोकेको संस्था हो, जसले शोषक वर्गको हितको रक्षा गर्छ । यद्यपि, मार्क्सवादले समाजवादी राज्य व्यवस्थालाई सामाजिक न्याय स्थापनाका लागि आवश्यक माध्यमको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । समाजवादी शासन प्रणालीमा राज्यसत्ता श्रमजीवी वर्गको हातमा हुनुपर्छ। त्यसपछि मात्र, सामाजिक न्यायको वास्तविक स्थापनामा मद्दत पुग्न सक्छ। एंगेल्स, लेनिन जस्ता मार्क्सवादी विचारकहरूले राज्यको भूमिका यसैसँग सम्बन्धित रहेको बताएका छन्।

४. उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरण
सामाजिक न्यायको मुख्य पक्ष भनेको समानताको प्रत्याभूति हो। मार्क्सवादले निजी सम्पत्तिको उन्मूलन, उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरण, र सबैलाई उनीहरूको श्रमअनुसार उपभोगको अवसर उपलब्ध गराउने कुरा गर्छ । जब उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरण हुन्छ, तब सर्वहारा वर्गलाई न्यायसंगत वितरणको आधारमा श्रमको फल मिल्छ र त्यस्तो समाजमा वर्गीय असमानताहरू समाप्त हुनेछन्।

५. समाजवाद र साम्यवादको मार्ग
मार्क्सवादले समाजवादलाई संक्रमणकालीन अवस्था मान्छ, जसमा वर्गविहीन समाजतर्फ जाने मार्ग प्रशस्त हुन्छ । यस अवस्थामा, उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरण र श्रमजीवी वर्गको शक्तिशाली स्थिति बनाइन्छ। अन्ततः, साम्यवादी समाजमा पुग्दा उत्पादन शक्तिहरूको अधिकतम विकास भई ’हरेक व्यक्तिबाट उसको क्षमताअनुसार श्रम, र हरेकलाई उसको आवश्यकताअनुसार वितरण’ भन्ने सिद्धान्त लागू हुन्छ, जसले सामाजिक न्यायको वास्तविक रूपलाई स्थापना गर्छ।

नेपालमा सामाजिक न्याय र मार्क्सवादी दृष्टिकोण
नेपालमा सामाजिक न्यायको सवालमा मार्क्सवादी दृष्टिकोणलाई लागू गर्दा, यहाँको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक संरचनालाई ध्यानमा राख्नुपर्छ। नेपालमा जातीय, लैंगिक, र क्षेत्रीय असमानता गहिरो रूपमा रहेको छ, जसलाई वर्ग संघर्ष र उत्पादन सम्बन्धहरूको विश्लेषणमार्फत मात्र समाधान गर्न सकिन्छ । नेपालमा सामाजिक न्यायको क्षेत्रमा माक्र्सवादी सिद्धान्तका अनुप्रयोगले विभिन्न जातीय, लैंगिक र वर्गीय असमानताहरूको विश्लेषण गर्दै वास्तविक समानता स्थापित गर्ने बाटो खोल्छ ।

१. जातीय असमानता
नेपालमा जातीय असमानता गहिरो छ । आदिवासी जनजाति, दलित, र मधेसी समुदायहरू लामो समयदेखि उत्पीडनमा परेका छन् । नेपालमा जातीय असमानता त्यस्तो संरचनामा आधारित छ जसमा उच्च जातका व्यक्तिहरूले आर्थिक र राजनीतिक अधिकारहरूको नियन्त्रण गरेका छन्, जबकि अन्य जातिहरूको अस्तित्व संकटमा छ । मार्क्सवादी दृष्टिकोणले यी असमानताहरूको मूल कारणलाई उत्पादन सम्बन्धमा देख्छ र उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरणमार्फत मात्र वास्तविक समानता स्थापना गर्न सकिन्छ भनी तर्क गर्छ ।

२. लैंगिक असमानता
नेपालमा महिलाहरूले विभिन्न प्रकारका लैंगिक विभेद र हिंसाको सामना गर्नुपरेको छ । महिलाहरूको शोषण, उनीहरूको श्रमको अवमूल्यन र शारीरिक तथा मानसिक उत्पीडन आज पनि विद्यमान छ । मार्क्सवादी दृष्टिकोणअनुसार, लैंगिक असमानता पनि उत्पादन सम्बन्ध र निजी सम्पत्तिको संरचनासँग गाँसिएको छ। त्यसैले, उत्पादनका साधनहरूको सामूहिकीकरण र श्रमजीवी वर्गको सशक्तीकरणमार्फत मात्र लैंगिक समानता हासिल गर्न सकिन्छ ।

३. क्षेत्रीय असमानता
नेपालमा पहाडी, हिमाली र तराई क्षेत्रहरूबीच विकासको असमानता स्पष्ट छ । यसको कारण राजनीतिक र सामाजिक असमानताहरूमा विद्यमान विकृति हो। यसले क्षेत्रीय विभेद र असन्तुष्टिलाई जन्म दिएको छ । माक्र्सवादी दृष्टिकोणले क्षेत्रीय असमानतालाई पनि उत्पादन सम्बन्ध र राज्यसत्ताको संरचनासँग जोडेर हेर्छ र समान विकासका लागि समाजवादी नीतिहरू लागू गर्नुपर्छ भनी माग गर्छ ।

निष्कर्ष
सामाजिक न्यायको उद्देश्य केवल समान अवसर र अधिकार प्रदान गर्नु मात्र नभई, शोषण र असमानताको अन्त्य गर्ने, र एक वर्गविहीन समाजमा रूपान्तरण गर्ने हो। मार्क्सवादी दृष्टिकोणले सामाजिक न्यायलाई वास्तविक र स्थायी बनाउने उपाय प्रस्तुत गरेको छ । नेपाल जस्तो बहुआयामिक र विविधतायुक्त समाजमा यस दृष्टिकोणलाई लागू गर्दा, जातीय, लैंगिक र क्षेत्रीय असमानताहरूको समाधान गर्न सकिन्छ र साँचो सामाजिक न्याय प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक परिवर्तनहरू लागू गर्न सकिन्छ। साभारः अग्रिम साप्ताहिक